STANISŁAW KOSTKA ZAMOYSKI (1775-1856).
XII ORDYNAT – ZAŁOŻYCIEL BIBLIOTEKI ORDYNACJI ZAMOJSKIEJ.
PATRON KSIĄŻNICY ZAMOJSKIEJ W ZAMOŚCIU
Urodził się 13 stycznia 1775 r. w Warszawie. Dzieciństwo i młodość spędził w Zamościu. Kształcił się pod okiem Stanisława Staszica, z którym podróżował po krajach Europy Zachodniej chłonąc zmiany w przemyśle, rolnictwie, kulturze.
W 1798 r. poślubił Zofię Czartoryską, córkę Adama Czartoryskiego i Izabeli z Flemmingów.
Po przedwczesnej śmierci starszego brata Aleksandra, XI ordynata, w 1800 roku przejął Ordynację Zamojską. Dążąc do jej uprzemysłowienia założył m.in. w Zwierzyńcu fabrykę maszyn rolniczych oraz browar, w Janowie Lubelskim manufakturę sukienniczą. Tworzył nowe wsie, folwarki, porządkował gospodarkę leśną Ordynacji, zakładał tartaki. Zainicjował i realizował przebudowę pałacu w Klemensowie.
Brał aktywny udział w życiu politycznym, będąc prezesem Rządu Centralnego Wojskowego Tymczasowego obu Galicji, radcą dworu wiedeńskiego i carskiego, senatorem Królestwa Polskiego i członkiem Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Działał w wielu towarzystwach, zakładał szkoły rolnicze i powszechne.
Stanisław Kostka Zamoyski był twórcą Biblioteki Ordynacji Zamojskiej. Organizację tej, jednej z trzech bibliotek fundacyjnych istniejących w Warszawie do II wojny światowej, opisał Konrad Ajewski w książce Stanisława Kostki Zamoyskiego życie i działalność 1775-1856, Warszawa 2010, s. 242-251.
„Książnica Zamoyskich korzeniami sięgała XVI stulecia, czasów założyciela świetności rodu – kanclerza i hetmana Jana Zamoyskigo i rodowego miasta Zamościa, jednak form instytucjonalnych nabrała dopiero dwa wieki później w Warszawie, a właściwym jej twórcą i organizatorem stał się właśnie XII ordynat, Stanisław Kostka Zamoyski. (…) Po podjęciu w 1811 r. decyzji zamieszkania w stolicy, przeniósł tam także znaczącą większość swoich kolekcji. W tym czasie jego rezydencja, pałac Błękitny tak był spustoszony, że ledwie małą część ksiąg w roku 1811 w dawnej Bibliotece księcia feldmarszałka mógł pomieścić. Ordynat pisał, że trzeba było wziąć się do budowania w czasach najtrudniejszych, kiedy majątek wojną zniszczony, (…) mimo tego roku 1814 Bibliotheka mała na dole obok przyszłego mieszkania stanęła. Początkowo książki i archiwalia złożył (…) w prowizorycznym magazynie powstałym z dawnej „masztalerni”. Tam, w latach 1812-1814, dużym nakładem pracy własnej, wyszykował bibliotekę, (…) W roku 1815 zdecydowane zostało wystawienie nowej Bibliotheki, (…) Budowla ta z fundamentów wyprowadzona w roku 1816, stanęła pod dachem w r. 1817, ale prace nad aranżacją wnętrza trwały jeszcze do 1820 r. (…) Był on trzykrotnie obszerniejszy od poprzedniego i zajmował ok. 400 metrów kwadratowych. (…) Idąc za wskazówkami ordynata, budowniczy uwzględnił i zrealizował w nim szereg innowacyjnych rozwiązań technicznych, m.in. w zakresie zabezpieczeń przeciwpożarowych czy zabezpieczeń księgozbioru przed zawilgoceniem i insektami. Wystrojem wnętrza zajął się (…) mistrz stolarski nazwiskiem Nassauer. W połowie wysokości salę obiegała galeryjka z małymi schodkami. takie rozwiązanie umożliwiać miało dostęp do wyższej kondygnacji szaf. Pośrodku sali stanął wielki mahoniowy stół – biurko, (…) Tam przechowywał ordynat teki zawierające zbiory kartograficzne: mapy i atlasy, teki z planami i projektami budowli, pomników, ogrodów, a także zgromadzone z dużym znawstwem kolekcje rycin i rysunków. O zainteresowaniu tego typu zbiorami świadczy do dziś zachowany, własnoręcznie sporządzony przez ordynata ich spis z 1828 r. Na własne potrzeby miał też ordynat w pałacu dobrze wyposażoną pracownie litograficzną.
(…) Oglądający w 1824 r. bibliotekę ordynata wytrawny bibliofil Joachim Lelewel, wysoko ocenił panujący tam układ i porządek, pisząc, że Stanisław Kostka Zamoyski, przenosząc się do Warszawy, połączył Bibliotekę Zamojską z dawnych ksiąg złożoną […] z dawnym domowym zbiorem i nowo dla siebie sprowadzonymi dziełami (…) Cały zbiór wynosić może do 8000 ksiąg, w całości wiele jest przepychu i powabu. (…) Dzieł przepychu najwięcej znajdziesz w historii, w podróżach, historii naturalnej, w sztukach obrazowych. A gdy cała biblioteka podzielona jest na przedmioty; jedne tylko rękopisma oddzielnie wyłączone.
(…) Choć zbiory książnicy Zamojskich udostępniano publiczności, to jednak krąg czytelników w czasach S.K. Zamoyskiego nie był jeszcze szeroki.
(…) Tak duży księgozbiór wymagał stałej opieki fachowców bibliotekarzy. Obok (…) sprawdzonego, solidnego bibliotekarza i archiwisty Mikołaja Stworzyńskiego, zatrudnieni byli tam inni, zarówno Polacy, m.in. <wzięty z=”” biblioteki=”” lwowskiej=””> Józef Ertel (do 1815 r.) (…) i Józef Korzeniowski (1820-1823), jak też Francuzi: Chatigny (1804-1808) i Emanuel Bernard Bonfils (ok. 1818 r.), wreszcie Szwajcar Dutoit (po 1823 r.) (…) zachowała się napisana przez ordynata dla pracujących dla niego bibliotekarzy instrukcja, dotycząca rozlokowania i skatalogowania dzieł.</wzięty>
(…) XII ordynatowi, w latach 1815-1830, udało się przekształcić zaniedbaną dotąd bibliotekę rodową w placówkę gotową do uczestnictwa w życiu kulturalnym kraju, a wybudowany specjalnie na potrzeby Biblioteki Ordynacji Zamojskiej gmach był jedynym wystawionym przed powstaniem listopadowym tego typu budynkiem w Królestwie Polskim.”