Nie będziemy rozstrzygać – póki co – ani tego, ile Zamość miał bram, ani tego ile ich ma współcześnie. Wspomnimy tylko, że rachuby są różne.  Brama stara, brama nowa, furty, furtki – skupmy się na trzech znanych, najbardziej znanych dodajmy, by już nie było wątpliwości.

Brama Lubelska Stara – brama północna usytuowana przy Akademii, aż do XVIII w. nazywana była Janowicką, wybiegała od niej droga ku starej wsi Janowice na przedmieściu Zamościa, do połowy  XVIII w. nazywano ją Lubelską. Brama powstała w 1599 r. (w I fazie ok. 1587 r. miała formę prostego przejazdu arkadowego z ciosów) wg projektu Moranda, usytuowana przy bastionie nr 5. W 1604 r. na polecenie Jana Zamoyskiego bramę zamurowano. Było to podyktowane umacnianiem systemu obronnego twierdzy. Wjazd do miasta z traktu lubelskiego odbywał się drogą okrężną przez groblę wzdłuż pałacu – bramą południową zwaną Szczebrzeską (wiodła ku traktowi lokalnemu do Szczebrzeszyna), w pobliżu kolegiaty. Brama została wzniesiona  w l. 1603-1605 wg projektu Moranda przez Błażeja Gocmana. Pod koniec XVIII w. brama południowa straciła nazwę Lubelskiej, pozostała jej tylko druga nazwa Szczebrzeska. W czasach Królestwa Kongresowego w bramie mieściło się więzienie, w celi nad przejazdem więziony był w l. 1824-26 major Walerian Łukasiński.
Dla ruchu pieszego używano schodów, w lewym orylonie bastionu nr 5, tuż obok zamurowanej bramy, przejście to nazywano Furtą Janowicką. Pod koniec XVIII w. brama południowa straciła nazwę Lubelskiej, pozostała jej tylko druga nazwa Szczebrzeska.

fot. Jabłoński, Antoni (1872-1934)

Brama Lubelska Nowa została wzniesiona ok. 1821-22 w związku z modernizacją fortyfikacji w czasach Królestwa Kongresowego, w kurtynie pomiędzy bastionami nr 5 i 6. Po 1866 r. w czasie likwidacji wałów fortecznych brama ocalała wraz z przyległymi kazamatami.

fot. Jabłoński, Antoni (1872-1934)

Brama Lwowska Stara wzniesiona została u wylotu na dawny trakt lwowski pomiędzy bastionami nr 1 i 7, po 1597 r. (prawdopodobnie w 1599 r. spisano umowę) wg projektu Moranda. Brama przetrwała w formie nadanej jej przez Moranda do początku XIX w. W 1809 r. przystąpiono do wzmocnienia twierdzy, co spowodowało przebudowę w układzie bram i systemu komunikacyjnego. Położenie bramy Lwowskiej stało się niedogodne, wobec czego w l. 1820-21 wzniesiono nową bramę wg projektu inżyniera wojskowego Jana Pawła Lelewela. Budynek usytuowano w odległości 40 m. od Starej Bramy Lwowskiej. Po zniesieniu wałów ziemnych w 1866 r. Nowa Brama stała się budynkiem wolnostojącym.

fot. J. Strzyżowski. Wyd. Hernhuta, Nakł. B-ci. Rzepkowicz

A na dowód tego, że bram w Zamościu było i jest znaczniej więcej prezentujemy bramę koszar, której już nie ma.