Ruch spiskowy na Lubelszczyźnie zaczął organizować się jesienią 1861 roku. Inicjatorem konspiracji na Zamojszczyźnie był Leon Frankowski. Ks. Kazimierz Wójcicki, wprowadzony do organizacji przez Leona Frankowskiego, został mianowany Naczelnikiem Powstańczym miasta Zamościa. W Zamościu i najbliższej okolicy naczelnikiem powstańczym pozostawał od 1862 roku ks. Kazimierz Wójcicki, współpracowali z nim Karol Kłossowski aptekarz, Jan Lipczyński ziemianin, właściciel Borowiny Sitanieckiej, Szaja Margules żydowski kupiec. Centrum konspiracji znajdowało się w Nowej Osadzie, przedmieściu Zamościa. Kupcy zamojscy w dużej mierze żydowscy, w późniejszym czasie już po wybuchu powstania, w oparciu o organizację konspiracyjną, zaopatrywali powstańców w zgromadzoną wcześniej broń, odzież, proch i amunicję, ołów oraz żywność. Władze rosyjskie w listopadzie i grudniu 1862 r. przeprowadziły serie aresztowań, w ich wyniku organizacja spiskowa, także na Zamojszczyźnie uległa rozproszeniu. Większość aresztowanych, zarówno członków organizacji, jak też ludzi podejrzanych o spiskową działalność, przewożono do kazamat i więzienia w twierdzy zamojskiej. Komitet Centralny Narodowy wyznaczył wybuch powstania na noc z 22 na 23 stycznia 1863 roku. Twierdza zamojska w związku ze zgromadzonymi w niej siłami rosyjskimi, składającymi się na początku 1863 roku z 1 i 4 roty Archangiełogrodskiego Pułku Piechoty, 159 żołnierzy obsługi artylerii wałowej, dwóch oddziałów obsady arsenału (549 żołnierzy), obsady arsenału i parku artyleryjskiego, 1022 żołnierzy w batalionach straży wewnętrznej i 17 oficerów dowództwa inżynierii wojskowej oraz oddziałów Kozaków dońskich, stanowiła bardzo silny punkt na mapie militarnej Królestwa Polskiego. Twierdza generalnie znalazła się poza terenem intensywnych działań oddziałów powstańczych. Jednak w początkach powstania istniały plany opanowania przez powstańców Zamościa. W styczniu 1863 r. w Zamościu stacjonowało pod bronią łącznie 1268 żołnierzy rosyjskich nie licząc żandarmerii, inwalidów i straży granicznej.

Niewątpliwie najaktywniejszym z dowódców na terenie Zamojszczyzny był Marcin Borelowski – Lelewel (1829 – 1863), studniarz – blacharz warszawski. W połowie maja 1863 roku doszło na Zamojszczyźnie do pierwszej większej koncentracji oddziałów powstańczych. Stało się to 15 V w okolicach Krasnobrodu. 3 września 1863 r. połączone oddziały Cieszkowskiego i Borelowskiego stoczyły 5-godzinną walkę pod Panasówką. Wśród poległych 35 powstańców był Węgier mjr Nyary i ranny rotmistrz Rotany. W bitwie pod Panasówką zginął rotmistrz Roller, ppr Władysław Horodyński. Straty rosyjskie też były znaczne (200 zabitych, 160 rannych).

W 2013 roku jubileuszowe obchody odbyły się w Książnicy Zamojskiej. Zaowocowało to publikacją Powstanie Styczniowe na Zamojszczyźnie.