Nakładem Wydawnictwa Neriton ukazała się książka będąca nieznacznie rozbudowaną pracą doktorską Marka Groszkowskiego, napisaną pod kierunkiem prof. dr hab. Jana Dzięgielewskiego i obronioną w lipcu 2019 roku, w Instytucie Historii Uniwersytetu Warszawskiego, której recenzentami byli prof. dr hab. Jolanta Choińska-Mika i prof. dr hab. Marek Wagner. Praca ma charakter szczególny albowiem podejmuje po raz pierwszy pełny przebieg konfliktu o Ordynację Zamojską, jaki rozgorzał po bezpotomnej śmierci ostatniego ordynata zamojskiego z kanclerskiej linii rodu Zamoyskich, Jana „Sobiepana” Zamoyskiego w 1665 roku. Praca obejmuje okres do 1673 roku, kiedy to miały miejsce wydarzenia decydujące o rozstrzygnięciu statusu własnościowego Ordynacji Zamojskiej. Autor postawił sobie za cel m.in. zobrazowanie rywalizacji o Ordynację Zamojską w połączeniu z najważniejszymi konfliktami politycznymi w Rzeczypospolitej lat 1665-1673 w tym rokoszu Lubomirskiego i wynikającej z niego walki pomiędzy stronnictwem królewskim, a opozycją w końcowym okresie rządów króla Jana Kazimierza, rywalizacją pomiędzy obozami poszczególnych kandydatów w trakcie bezkrólewia po abdykacji Jana Kazimierza oraz walką stronnictw politycznych za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego. W tak szerokim kontekście w pracy uwzględniono także zagadnienia odnoszące się do bezpośredniego wpływu rywalizacji o Ordynację Zamojską na funkcjonowanie instytucji w niej funkcjonujących. Osobnym zagadnieniem jest także przedstawienie osób zaangażowanych w rywalizację i analiza ich postaw, intencji i działań wówczas podjętych. Do tego grona należą wdowa po zmarłym Janie „Sobiepanie” Zamoyskim, Maria Kazimiera d’Arquien, siostra III ordynata Gryzelda Konstancja Wiśniowiecka i jej syn Michał Korybut Wiśniowiecki, starosta doliński Stanisław Koniecpolski, wojewoda bełski Dymitr Wiśniowiecki i przedstawiciele młodszej linii rodu: kasztelan czernihowski Zdzisław Jan Zamoyski, jego syn – podstoli lwowski Marcin Zamoyski. Praca oparta na licznych źródłach rękopiśmiennych i drukowanych oraz na całej dostępnej literaturze przedmiotu jest niewątpliwie wnikliwym i cennym studium, tak dokładnie przedstawiającym zarówno genezę rywalizacji i przebieg sporów o Ordynację, jak i obrazującą szerzej rolę jaką rywalizacja odegrała w życiu politycznym Rzeczypospolitej owego czasu. Dla wszystkich interesujących się historią Rzeczypospolitej drugiej połowy XVII wieku, dziejami rodu Zamoyskich i życiem politycznym tej epoki jest to lektura obowiązkowa.
Dr Jacek Feduszka
Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2022, ss.405, il.