Słowo o X Ordynacie

Andrzej Hieronim Franciszek Zamoyski – X Ordynat, kanclerz wielki koronny zapisał się w pamięci potomnych jako mąż stanu o ogromnej uczciwości i rzetelnym podejściu do reform społeczno-gospodarczych.

Urodził się 12 września 1717 r. w Bieżuniu na Mazowszu. Był synem Michała Zdzisława (łowczego koronnego, wojewody lubelskiego, VI ordynata) i Anny z Działyńskich (wojewodzianki chełmskiej). Był najmłodszy z rodzeństwa, do którego należały siostry:  Ludwika, Anna Teresa i Helena bracia Tomasz Antoni i Jan Jakub. Nie spodziewał się, że kiedyś odziedziczy ordynację. Matka zmarła,  gdy miał zaledwie dwa lata. Z drugiego małżeństwa ojca z Elżbietą Wiśniowiecką przyszła na świat jego młodsza, przyrodnia siostra Katarzyna.

Gdy ojciec ponownie się ożenił, w kształcenie Andrzeja włączyła się jego ciotka Marianna Teresa Dzieduszycka. Wykształcenie zdobywał w szkołach jezuickich w Toruniu i we Lwowie. Później przez dwa lata uczył się prawa i matematyki w Getyndze, a następnie przez dwa kolejne pogłębiał swoją wiedzę w tym zakresie  w Kolegium Ludwika Wielkiego w Paryżu. Wzorem starszego brata Tomasza od jesienie 1738 r. uczęszczał do Akademii Rycerskiej w Legnicy.

Od 1745 r. oddał się karierze wojskowej w armii saskiej. Służył lekkokonnym pułku szefostwa królewicza Albrechta. Ze służby wojskowej trwającej łącznie 12 lat wyniósł przywiązanie do porządku i jasnych zasad działania.

Za poparciem dworu królewskiego otrzymał w 1757 r. urząd wojewody inowrocławskiego. Popierał politykę Augusta III. Od 1760 r. związał się z obozem „familii” Czartoryskich. W 1761 r. przy jej poparciu Andrzej Zamoyski został marszałkiem Trybunału Koronnego. Cieszył się opinią uczciwego stróża wymiaru sprawiedliwości, prawego i nieprzekupnego urzędnika.

W 1764 r., w czasie trwania sejmu konwokacyjnego, wystąpił ze słynną mową zawierającą szeroki program reform ustrojowych. Postulował m.in.: zniesienie liberum veto i decydowanie na sejmach większością głosów, wyłanianie rady królewskiej przez sejm, zwiększenie i ulepszenie armii, rozwój krajowych manufaktur, podniesienie miast z upadku.  W tym samym roku został mianowany kanclerzem wielkim koronnym. Urząd ten pełnił przez trzy lata. Był najbliższym doradcą króla. Brał aktywny udział w życiu politycznym i gospodarczym kraju. Sformułował program naprawy kraju, obejmujący zagadnienia: prawno-ustrojowe, ekonomiczne, wymiaru sprawiedliwości i wojska. Na znak protestu przeciwko porwaniu polskich senatorów z rozkazu rosyjskiego ambasadora Mikołaja Repnina i naruszaniu suwerenności Rzeczypospolitej złożył pieczęć kanclerską i odsunął się od czynnego udziału w życiu politycznym. Jednak los kraju nie były mu obojętny. Usiłował nakłonić króla do stosowania wobec Rosji i Prus polityki biernego oporu. W czasie konfederacji barskiej liczył na dyplomatyczną interwencję Francji w obronie Rzeczypospolitej. Po pierwszym rozbiorze Polski szanse na ocalenie kraju widział we wprowadzeniu reform gospodarczych i wojskowych. Brał udział w pracach Komisji Edukacji Narodowej. Z Józefem Wybickim pracował przy porządkowaniu finansów pojezuickich na Litwie, pełniąc równocześnie funkcję komisarza województwa mazowieckiego i sandomierskiego.

Coraz bardziej oddawał się sprawom osobistym i majątkowym. Osiadł w Bieżuniu. W 1769 r. poślubił dużo młodszą od siebie Konstancję z Czartoryskich, wdowę po zmarłym bratanku Klemensie Jerzym, VIII ordynacie. Z początkiem 1773 r. zamieszkał w Zamościu. Pertraktacje z bratem Janem Jakubem, IX ordynatem, trwały kilka lat, zanim ten w 1777 r. zrzekł się ordynacji na rzecz brata i jego najstarszego syna w zamian za zapewnienie sobie całego z niej dochodu. Przysięgę ordynacką Andrzej Zamoyski złożył w 1778 r., później powtórzył ją w Turobinie dla ziem znajdujących się w obrębie Rzeczypospolitej.

Jeszcze raz podjął się aktywności na niwie publicznej, brał udział w opracowaniu zbioru praw sądowych. Pracę tę zlecił mu sejm w 1776 r.  Zespół współpracowników zebranych przez Zamoyskiego ukończył pracę w dwa lata. Powstało dzieło pt. „Zbiór spraw sądowych przez JW. Andrzeja Zamoyskiego exkanclerza koronnego ułożony”. Zostało przedłożone  w 1778 r. sejmowi, i wywołało burzę. Kodeks zawierał nowatorskie i oryginalne rozwiązania prawno-społeczne. Pomimo tego, że zawarte w nim próby ograniczenia praw szlachty i duchowieństwa na rzecz innych warstw społeczeństwa były oględne i kompromisowe, to jednak sejm je odrzucił, co Zamoyski potraktował jako osobistą porażkę. Odtąd zajmował się wyłącznie sprawami ordynacji, wykazując się dbałością o rozwój dóbr. Zmiany jakie planował wprowadzić w kraju zaczął wdrażać w życie w posiadanych dobrach. Należało do nich oczynszowanie chłopów w kluczu janowskim, utworzenie wiejskiej kasy pożyczkowej, wprowadzenie zmian w produkcji roślinnej, zwiększenie areału upraw przemysłowych.

Przejęta przez niego ordynacja była podzielona między różne organizmy państwowe. Dlatego X ordynat starał się utrzymywać dobre stosunki zarówno z dworem wiedeńskim i królem Stanisławem Augustem Poniatowskim. W 1780 r. otrzymał od Marii Teresy tytuł hrabiego. Kilka lat później włączył się w akcję kolonizacyjną Józefa II. W latach 1784-1785 przyjął do ordynacji około 100 rodzin niemieckich, które osiedliły się tu na warunkach czynszowych. Wystarał się u rządu austriackiego o zatwierdzenie Statutów Ordynacji, co nastąpiło decyzją cesarza Józefa II w maju 1786 r. Dyplom cesarski zatwierdzał odrębność prawną i terytorialną dóbr.

Wieść o rozpoczęciu prac Sejmu czteroletniego przyjął z entuzjazmem. W okresie Sejmu Wielkiego on, jak i Stanisław Staszic (związany z Zamoyskim najpierw jako jego sekretarz, później jako wychowawca jego dzieci) mieli wpływ na opinię publiczną za pośrednictwem Czartoryskich z Puław. Wypracowane w Zamościu i w Puławach polityczne i reformatorskie koncepcje miały wpływ na efekty obraz sejmowych, a także na kształt niektórych zapisów Konstytucji z 3 maja 1791 r.

Z żona Konstancją Andrzej tworzył szczęśliwą parę. Mieli siedmioro dzieci. Niestety w wieku dziecięcym zmarli: Jan, Michał, Andrzej i Marianna. Przy życiu pozostali: Aleksander August (późniejszy XI ordynat), Stanisław Kostka (późniejszy XII ordynat) i Anna Jadwiga. We wspomnieniach Józefa Wybickiego odnajdujemy obraz domu w jakim żyła rodzina: „W domu Zamoyskich nie okrywały się ściany przepychem zagranicznego wątku. Stół zdrowy nie znał złotem ważonych przysmaków. Garderoba nie była składem tkanin azjatyckich. Przysionku nie zalegała zgraja ugalowanych próżniaków. Ale za to nie było w nim łez, ani przeklęstw, nie było schodów ukrytych, ani drzwi zamkniętych, bo te zwykle otwierały się tylko dla przyjaźni bezinteresownej, lub niedostatku szukającego wsparcia, któremu sam Andrzej Zamoyski przynosił pociechę. Pani Zamoyska przekonana, iż tylko cnoty domowe są ozdoba i chluba płci żeńskiej, oddała się całkiem wychowaniu dzieci i urządzeniom domowym. Zamoyski w chwilach wolnych od publicznej, lub przyjacielskiej usługi, najwięcej czasu pędził na czytaniu książek. Dwie chwile w dniu nader dla niego były miłe. Przed obiadem i przed wieczorem odwiedzał z dolnych swych pokojów ukochane swe dzieci zwykle na górze przy matce będące. Przybycie ojca było hasłem zabawy, igraszek. Ustały wszelkie nauki i postać skromna zachowana przy matce, a nastąpiły śmiechy, gonitwy.”  Wybicki tak widział ordynata „Postać jego szlachetna, twarz zawsze wypogodzona, uprzejmość i otwartość złączona z wesołością umysłu oznaczały wielkość zamieszkałej w nim duszy”. Nie pamiętał za to, aby Andrzej Zamoyski miał jakiś proces, bo najmniejsze prawne zajścia kończył zgodą.

Andrzej Zamoyski zmarł 10 lutego 1792 r. w Zamościu. Został pochowany w kryptach kolegiaty.

Opracowano na podstawie zbiorów Książnicy Zamojskiej i zasobów Kolekcji Cyfrowej Polona.

Magda Misztal

Wybrana bibliografia:

1. Kozaczka M., Poczet ordynatów Zamoyskich, Zamość 2009.
2. Czubara K., Andrzej Zamoyski, Zamojski Kwartalnik Kulturalny,1987, nr 4, s. 5-9.
3. Ajewski K., Stanisława Kostki Zamoyskiego życie i działalność 1775-1856, Warszawa 2010.
4. Feduszka J., Ród Zamoyskich herbu Jelita, Zamość 2022.
5. Kozaczka M., Ordynacja Zamojska 1919-1945, Lublin 2003.

Dodatek do pamiętników Wybickiego odnoszący się do życia Andrzeja Zamoyskiego z rękopisu Wybickiego wydany, Poznań 1842 r.