Konstytucja 3 Maja została uchwalona 230 lat temu w 1791 roku. Już 5 maja zostało uznane za święto. Obchody rocznicowe, zależnie od okresu historycznego, były zakazane i przemilczane przez władze lub oficjalne i uroczyste. Z reguły towarzyszyły im manifestacje ludności gromadzącej się na ulicach, placach i w świątyniach.
Obchody tradycji Konstytucji 3 Maja były zakazane podczas rozbiorów Polski. Po odzyskaniu niepodległości po pierwszej wojnie światowej, rocznica Konstytucji 3 Maja została uznana za święto narodowe w 1919 roku. Podczas okupacji niemieckiej i sowieckiej święto Konstytucji 3 Maja było zakazane. Po drugiej wojnie światowej komunistyczne władze zmierzały do likwidacji trzeciomajowych obchodów ze względu na odwoływanie się do tradycji niepodległości Polski oraz ich narodowo-katolicki charakter. Przeciwstawiano im i nagłaśniano propagandowo Święto Pracy. Przez wiele lat nie odbywały się państwowe uroczystości związane z rocznicą Konstytucji 3 maja, a wszelkie próby uczczenia święta kończyły się zazwyczaj zatrzymaniami i szykanami. W 1990 roku, po upadku komunizmu, powrócono do przedwojennej tradycji i ponownie proklamowano dzień 3 maja świętem narodowym.
Ciekawy opis obchodów trzeciomajowych przedstawił Stefan Pomarański (ps. Stefan Roszko) Obchód rocznicy 3-go Maja w Zamościu w roku 1918 wydanym w Zamościu przez oficynę Zygmunt Pomarański i Spółka w 1918 r. (…) Obchód rocznicy majowej w mieście naszym nie miał charakteru żywiołowej uroczystości, jak na rocznicę Kościuszkowską. Może dlatego, że dzień powszedni nie zwolnił wszystkich od pracy zawodowej, a może nie wszyscy zdają sobie sprawę z doniosłości rocznicy? Pogoda sprzyjała jak rzadko. (…) Na ulicach urocze kwestarki, corocznym zwyczajem, zbierają grosz do grosza na Polską Macierz Szkolną… (…) Tłum staje dookoła umajonego ratusza. Z tarasu ratuszowego zabiera głos p. Adam Sajkiewicz imieniem Straży Kresowej (…)
W 1929 roku „Gazeta Zamojska” informowała: Dorocznym zwyczajem miasto uroczyście obchodziło święto 3-go Maja. Jak zwykle, po nabożeństwie, ukształtował się pochód, w którym wzięły udział: wojsko, administracja, policja, uczelnie, sokoli, liczne delegacje z miasta i powiatu, straż ogniowa i t. d. Miasto dekorowane sztandarami, wyglądało odświętnie.
Obchody święta narodowego w 1939 r. w Zamościu opisano na łamach tygodnika społeczno-gospodarczego „Prawda”, w nr 7. Odbyła się uroczysta akademia, zorganizowana staraniem Polskiej Macierzy Szkolnej, na której swoje przemówienie wygłosiła Zofia Sochańska. Nie zabrakło inscenizacji sielanki Szymona Szymonowica „Kołacze”, uroczystościom towarzyszyła orkiestra 9 pp leg. Na rynku Wielkim celebrowano mszę świętą polową połączoną z ceremoniałem wojskowym. W ciągu dnia odbywał się wyścig kolarski i Powiatowy Bieg Narodowy na przełaj.
fot. Krzysztof Serafin
