Ilu zamościan wie, kim był Eugeniusz Pol? Prawdopodobnie zaledwie kilka osób. No może kilkanaście. Pamięć jest ulotna, a zamojska obecność artysty sięga lat 60. ubiegłego stulecia. Wprawdzie ślady jego twórczości są stale obecne w miejskiej przestrzeni, ale czy  przechodnie na co dzień zastanawiają się, kto jest autorem „Żurawi” w fontannie, sgraffita z mapą powiatu, czy kruszejącego „Rybaka”? Zapewne nie, ale renowacja tej ostatniej rzeźby stwarza wspaniałą okazję, by przywrócić pamięć o Eugeniuszu Polu i jego twórczości w naszym mieście.

Kim więc był artysta? Co zadecydowało, że trafił do Zamościa? Do niedawna niewiele wiedzieliśmy na ten temat. Jest wprawdzie hasło w Zamościopedii, jednak, jak na encyklopedię przystało, zbyt krótkie i ogólne. Są też tu i ówdzie krótkie wzmianki o artyście, ale trudno z nich ułożyć pełny obraz. Nam udało się ustalić nieco więcej (dziękuję w tym miejscu koleżance z Działu Rozwoju, Analiz i Działalności Wydawniczej Kamili Niemczuk, za lubelskie eksploracje tematu). Ale czy wszystko? Z pewnością nie jest to jeszcze pełna wiedza, lecz krok milowy w sprawie został wykonany.  

Eugeniusz Pol

Eugeniusz Pol zdobył uznanie jako rzeźbiarz, malarz i grafik. Urodził się 12 października 1911 roku w Olbięcinie w ówczesnej Parafii Dzierzkowice. Był synem Gabriela i Klementyny z Mościbrodzkich. W Kowlu ukończył gimnazjum. Do 1934 roku pracował jako młynarz. 24 listopada 1937 roku zawarł związek małżeński z Marią Kuśnierz. Miał dwóch synów: urodzonego w 1938 roku Zbigniewa i dwa lata młodszego Włodzimierza. W odpisie aktu ślubu przyszły artysta widnieje jako Eugeniusz Stanisław. Jak podaje w jednej z ankiet, w wyniku działań okupanta, utracił dzierżawę młyna. W czasie wojny był plutonowym w 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty. W 1939 roku walczył pod Wieluniem. Dorywczo (do roku 1941) zajmował się handlem. Do 1945 roku mieszkał w gromadzie Prawno gm. Rybitwy. Od 1945 roku związany był z Lublinem. Na początku został zatrudniony w Urzędzie Wojewódzkim jako referent transportu. Do końca 1947 roku pracował jako grafik w Filmie Polskim. Podejmował też prace dorywcze w założonym przez Stanisławę Haraszewską-Szeligowską i Jarosława Kawę Teatrze Lalki i Aktora „BEMOL”. Być może w charakterze aktora. Prawdopodobnie wystąpił też w 1946 roku jako Szewc w Pani Twardowskiej oraz Pan i Żyd w Golono Strzyżono (w treści programu teatralnego widnieje jego nazwisko). W „Kamenie” z 1954 roku czytamy, że Eugeniusz Pol grywał w zespołach kukiełkowych i zaopatrywał je w interesujące lalki[1]. Od września 1948 do końca 1949 roku był dekoratorem w Lubelskiej Spółdzielni Spożywców. W swoim życiorysie wspomina, że po odzyskaniu niepodległości studiował malarstwo. Ukończył trzyletnie Ognisko Kultury Plastycznej w Lublinie. Podczas premiery Chorego z urojenia Moliera, która miała miejsce w Teatrze Osterwy 18 października 1950 roku, Eugeniusz Pol wymieniany był w programie sztuki jako butafor[2]. Pracę w Państwowym Teatrze im. Juliusza Osterwy w Lublinie rozpoczął 1 lipca 1951 roku. Objął stanowisko butafora-modelatora. Tam przy Balladynie (premiera 1 kwietnia 1951 roku) pełnił funkcję asystenta scenografa. Już jako scenograf debiutował 7 grudnia 1951 roku w sztuce Wczoraj i przedwczoraj. W spektaklu Mąż i żona Fredry (premiera 8 sierpnia 1953 roku) był nie tylko modelatorem, ale również autorem okładki do programu. Podobnie w sztuce Dwie Blizny (premiera 18 czerwca 1954 roku). W sztuce Teatru Lalki i Aktora Kruczek, Mruczek i wnuczek  (premiera 5 lutego 1955 roku) był również autorem scenografii. W charakterystyce zawodowej pracownika z 1954 roku podpisanej przez dyrektora Teatru im. J. Osterwy Jerzego Ukleję i Kierownika Referatu Personalnego Wiesława Kryńskiego przedstawiony jest jako modelator wybitnie utalentowany o dużej inwencji artystycznej. W wykonywaniu swych prac bardzo sumienny i dokładny[3]. 1 czerwca 1956 roku Eugeniusz Pol został kierownikiem pracowni modelatorskiej w Teatrze Osterwy. 30 października złożył jednak podanie o zwolnienie z pracy. Za zgodą dyrektora Lorenowicza umowa została rozwiązana z końcem miesiąca. W grudniu 1956 roku w klubie ZZPKiST odbyła się wystawa jego plakatów teatralnych. Otrzymał wyróżnienie w Ogólnopolskim Konkursie na Plakat Olimpiady w Melbourne w 1956 roku. Trzy lata później zdobył III nagrodę i wyróżnienie w konkursie na plakat krajowej wystawy Polskie Dzieło Plastyczne w XV-leciu PRL. 8 września 1957 w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych otwarto wystawę plastyków związanych z Teatrem im. J. Osterwy: Jarosława Łukawskiego, Eugeniusza Pola i Jerzego Torończyka. W grudniu 1957 roku powstała Lubelska Spółdzielnia Wydawnicza, która wydawała Bibliotekę Poetów Lubelskich. Szata graficzna i ilustracje były dziełem m.in. Henryka Zwolakiewicza i Eugeniusza Pola.

W latach sześćdziesiątych Eugeniusz Pol wykonał dla Zamościa kilka prac plenerowych: dwa pomniki Jeńców Radzieckich (przy ul. Śląskiej i Szwedzkiej), rzeźbę „Żurawi” (fontanna przy Delegaturze Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego) oraz „Rybaka” (przed Zamojskim Domem Kultury), a także sgraffito z mapą powiatu na fasadzie UW przy ulicy Partyzantów. Wydał również tekę z litograficznymi widokami Lublina i podobno Zamościa (1957). Jest autorem wielu plakatów dla Teatru im. J. Osterwy. W 1965 roku został członkiem lubelskiego Związku Polskich Artystów Plastyków. Był m.in. prezesem tego oddziału. Zmarł 9 listopada 1984 roku. W nekrologach zamieszczonych w prasie lubelskiej, Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie żegnał: znanego lubelskiego artystę grafika, zasłużonego działacza kultury, wieloletniego prezesa Zarządu Okręgu ZPAP odznaczonego za działalność społeczną i twórczą wieloma odznaczeniami resortowymi i wojewódzkimi.

Lublin nie zapomniał o Polu. W 2008 roku jego prace pojawiły się w Galerii „Pod podłogą” na wystawie z okazji 50-lecia istnienia Galerii ART ZPAP przy ul. Krakowskie Przedmieście 62. W tym samym roku 9 września w Galerii Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego otwarto wystawę Plakat Lubelski 1927-2007. Na wystawie prezentowano około 140 plakatów. Obok prac Stasysa Eidrigevičiusa, Franciszka Starowieyskiego i Rafała Olbińskiego znajdowały się także projekty Eugeniusza Pola. Wystawa była czynna do 15 października.

Czy Zamość pójdzie w ślady Lublina, przywróci pamięć i przybliży mieszkańcom postać Eugeniusza Pola? Na razie został uczyniony pierwszy krok – pozyskano środki oraz wykonano renowację słynnej rzeźby „Rybaka”. Uroczyste jej odsłonięcie odbyło się 13 września 2023 roku. W Książnicy Zamojskiej przy Kamiennej 20 wciąż gromadzimy materiały, malując powoli portret artysty.

Więcej o Eugeniuszu Polu będzie można przeczytać w 55. numerze „Bibliotekarza Zamojskiego”. Tymczasem tyle.

Piotr Piela


[1] M.S., Teatry kukiełkowe, „Kamena” 1954, R. XXI (XIII), Nr 1-3 (91-93), s. 141-142.

[2] Butafor – rzemieślnik teatr., wykonujący (na zamówienie scenografa) butaforia, sceniczne imitacje elementów (jak owoce, biżuterię, broń, meble), ornamentów, z papier mâché, gliny (malowane odlewy), drzewa, plastyku, metalu.

[3] Archiwum Państwowe w Lublinie, zespół numer 2459 Teatr im. Juliusza Osterwy w Lublinie, spis zdawczo odbiorczy nr 2, poz. 206 – akta osobowe Eugeniusza Pola.