„S” to dwudziesta czwarta litera polskiego alfabetu. Doprecyzowując to spółgłoska przedniojęzykowa szczelinowa bezdźwięczna. To też symbol sekundy i fizyczne oznaczenie wielkości „drogi”. Geograficznie oznacza południe. Jest skrótem dla strony lub imienia jeśli towarzyszy jej kropka. W naszej bibliotece „eską” oznaczamy książki wydane do 1950 roku, ale czasem też książki sensacyjne.

Książnica Zamojska posiada ponad 3 tys. woluminów, tych wydanych do końca pierwszej połowy XX wieku, oznaczonych literką „S”. I o nich, czasami dodatkowo oznaczonych Ex Librisem, ozdobną pieczęcią, również ilustracjami, także barwnymi, jest to szkic. Są to książki głównie datowane na początek XX w., ale trafiają się egzemplarze z początku XIX wieku. 

W omawianych „eskach” wyodrębnić można księgozbiory prywatne, np. zbiór  Michała Bojarczuka, w której najstarszą książką jest Dziennik Praw [Królestwa Polskiego] z 1893 r. oraz część kolekcji Wojciecha Białasiewicza. Na uwagę zasługuje kolekcja książek Michała Pieszki i kilkadziesiąt egzemplarzy z Biblioteki Chrzanowskich z Moroczyna.  Znajdziemy tam trzeci tom Illustrowanej historyi nowożytnej wg wydawnictwa Spamera oprac. Alfred Szczepański – Wiedeń: Franciszek Bondy, 1897, a także Średniowieczne znaki wodne zebrane z rękopisów przechowywanych w Archiwach i Bibliotekach polskich głównie krakowskich: wiek XIV oprac. Franciszek Piekosiński, Wydawnictwo Akademii Umiejętności w Krakowie – [WYD.2], Kraków: Akademia Umiejętności, 1893.

Do najstarszych książek w zbiorze, dodatkowo rzadkich na rynku księgarskim należą m.in.:

  1. Epoki natury przez Buffona wydane w jęz. francuskim przez Staszica wytłómaczone [!] na język polski z dodaniem myśli i niektórych uwag. Edycya 2 pomnożona nowémi uwagami nad ziemią polską. Kraków: w Drukarni J. Maja, 1803. Książka zawiera odcisk (zielonym tuszem) pieczątki imiennej Mieczysława Janisławskiego, przewodniczącego Wojewódzkiej Rady Narodowej w Zamościu, posła na Sejm PRL III kadencji.
  1. Podróż do Syryi i Egiptu odbyta w roku 1783, 1784 i 1785. T. 2/ przez Volney’a; [tł. Z fr. rom. Ma Historya rzymska: od założenia Rzymu do upadku Cesarstwa na zachodzie, podzielona na dwie części: pierwsza obeymuie Dzieie Rzeczypospolitej, druga Cesarstwa. Kraków: [s.n.], 1803. W tomie drugim znajdują się dwie ryciny: Widok kościoła Słońca w Balbeku oraz Rozwaliny Palmiry w Pustyniach Syryi. Książka zawiera: wpis ręczny Stepowski z oprawą f8 (?), pieczątkę adwokata Czesława Godziszewskiego, podprokuratora sądu okręgowego w Zamościu w okresie międzywojennym oraz podpisy ręczne – Anna Jaworska (!?)
  2. Historya rzymska: od założenia Rzymu do upadku Cesarstwa na zachodzie, podzielona na dwie części: pierwsza obejmuje Dzieje Rzeczypospolitej, druga Cesarstwa. T.1./ napisana przez doktora Goldsmith; podług dwunastego wydania ang. Na ięz. Fr. przez C.G. a z tego na pol. Przez M.O. i A.M. przełożona. Wilno: J. Zawadzki, 1813. Książka zawiera: ręczną adnotację – Z ksiąg Michałowskiego, dopisek na str. 242 Julius Cezar siostrzeniec Maryusa, pomiędzy stronami 154-155 znajduje się skrawek tabelki z trzema rubrykami, lp. 19, na odwrocie napis odręczny Terebintina Com. (co sugerowałoby, że właścicielem książki był aptekarz).

Ponadto wśród „esek” znajdziemy:

  1. Wizerunki książąt i królów polskich/ J.I. Kraszewski; z 39 ryc. Ks[awerego] Pillati’ego oraz inicjałami Cz[esława] Jankowskiego – Warszawa: Gebethner i Wolff, 1888. Pierwsze wydanie dedykowane J.O. księżnej Ludwice z Hołyńskich Falconeri-Carpegna, druk: S. Orgelbranda i Synów

Wydawnictwo według opisów antykwarycznych oparte jest na źródłach pisanych, ikonografii i sfragistyce, co ma dowodzić, że ukazane w nim wizerunki władców należą do prawdziwych i autentycznych. Książka jest ozdobiona całostronicowymi drzeworytowymi portretami autorstwa Ksawerego Pillatiego (1843-1902), które należą do najważniejszych w dorobku artysty malarza i ilustratora warszawskiego, wywodzącego się ze znanej artystycznej rodziny. Każdy biogram rozpoczyna ozdobny inicjał autorstwa Czesława Borysa Jankowskiego (1862-1941), malarza i ilustratora warszawskiego. Książka zawiera: exlibris Księgarnia Antykwariat DOM KSIĄŻKI nr 398826

  1. Jana Kochanowskiego dzieła wszystkie.1.- T.3/ Jan Kochanowski. Wydanie pomnikowe – Warszawa: w drukarni Józefa Ungra, Nowolipki Nr. 3, 1884.

Dwa pierwsze tomy zawierają utwory polskie, tom trzeci utwory łacińskie wraz z ich przekładem polskim. W zbiorze brakuje tomu czwartego z obszerną monografią R. Plenkiewicza „Jan Kochanowski, jego ród, żywot i dzieła” z utworami łacińskimi nieumieszczonymi w tomie trzecim.  Wydawnictwo ukazało się w 300. rocznicę śmierci poety. „Edycja, nowatorska i nowoczesna, stała się kamieniem milowym w ewolucji polskiego edytorstwa naukowego, współgrając z postulatami metodologicznymi edytorstwa, przedstawionymi na I Zjeździe Historyczno-Literackim im. Jana Kochanowskiego w 1884 roku w Krakowie. Choć nie w pełni zgodna z dzisiejszymi wymogami, na tle praktyki edytorstwa w XIX wieku stanowi duże osiągnięcie zespołu filologów i historyków w zakresie wyboru podstawy tekstowej, prezentacji tekstu, aparatu krytycznego, komentarza edytorskiego, układu typograficznego, faksymile rękopisu. To osiągnięcie związane m.in. z dawnym środowiskiem Szkoły Głównej Warszawskiej” (M. M. Kacprzak „Z dziejów wydania pomnikowego „Dzieł wszystkich” Jana Kochanowskiego (Warszawa 1884–1897)”).

 Wydanie zawiera: pieczęć „Bibljoteka A. Otrąbek – Nr 594”, ekslibris: Księgarnia Antykwariat Dom Książki, nr 397923 oraz faksymile rękopisu –  t.1. Dryas Zamchana polonice et latine. Pan Zamchanus latine – dwa wiersze. [W 1578 r. Stefan Batory był podejmowany przez Jana Zamoyskiego w pałacyku myśliwskim w Zamchu koło Biłgoraja. Na tę okoliczność przygotowane zostało  widowisko, w którym postaci mitologiczne – bożek Pan oraz Driady – wygłosiły napisane przez Kochanowskiego utwory powitalne. Oba teksty napisane są w języku łacińskim. Dryas Zamchana ma także polską wersję przetłumaczoną przez Kochanowskiego jako Dryas Zamechska. Oryginał, rękopis znajduje się w kolekcji prezentowanej w Pałacu Rzeczypospolitej].

  1. Pomniki Krakowa Maksymiliana i Stanisława Cerchów z tekstem Feliksa Kopery. T.1 – T.3 – Kraków: Subwencyonowane przez C.K. Min. Oświaty; Akad. Umiejętności w Krakowie; Sejm Krajowy i Radę Miasta Krakowa; polecone przez Radę Szkolną Krajową, 1904.

Monumentalne dzieło ilustratorów Maksymiliana (ojca) i Stanisława (syna) Cerchów, którzy z wielką precyzją uwiecznili groby i tablice nagrobne, epitafia z krakowskich kościołów, detale architektoniczne i zabytki. Część prac znalazła się właśnie w „Pomnikach”. Tablicom towarzyszy tekst F. Kopery omawiający każdy obiekt. T. 1 obejmuje okres romański i gotycki, t. 2 renesans, t. 3 barok i rokoko. Na końcu t. 3 znajdziemy obszerny indeks.

Książka zawiera barwny exlibris: Bibliotheca Wiśniowiensis, rys. Claude Jeanneret (ur. 1886 zm. 1979)  – heraldysta, grafik, ilustrator i były księgarz.

  1. Album biograficzny zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX1 – T.2 wydanie staraniem i nakładem Maryi Chełmońskiej pod kierunkiem Komitetu Redakcyjnego, który składają: Szymon Akenazy, Bronisław Chlebowski, Samuel Dickstein, Wawrzyniec Benzelstjerna-Engeström, Bolesław Erzepki [t.1.], Wojciech Gerson [t.1.], Zygmunt Gloger, Kazimierz Gliński, Józef Kallenbach, Stanisław Van der Noot Kijeński, Władysław Korotyński, Stanisław Kramsztyk, Aleksander Kraushar, Antoni Małecki, Maryan Massonius, ks. Teofil Matuszewski, Józef Peszke, Henryk Piatkowski, Roman Plenkiewicz, Aleksander Poliński, Antoni Arkadyusz Puławski [t.1], Pius Weloński, Zygmunt Wolski. Sekretarz Redakcyi – Jan Nitkowski. Oba tomy z przedmową Stanisława Krzemińskiego. Warszawa Redakcya i Administracya – Wspólna 51 m 2. Tom 1 – 1901, t.2 – 1903. Oba tomy dopuściła do druku rosyjska cenzura t.1 – 4 kwietnia 1900 r., t.2 – 20 maja 1902 r. W słowie Od Wydawnictwa w t. 1. czytamy „obejmujący sto kilkadziesiąt życiorysów, stanowi pierwszą część dzieła, mającego opowiedzieć czyny i zasługi kilkuset znakomitych i wybitnych w naszej pracy narodowej osobistości”. Są wśród nich m.in.: literaci, poeci, pisarze, naukowcy, wojskowi, muzycy, malarze, budowniczowie i lekarze. W książce znajdziemy także życiorysy kobiet m.in. Katarzyny Sowińskiej, Pauliny Krakowowej, ks. Izabeli Czartoryskiej, Elżbiety z Krasińskich Jaraczewskiej czy Emilii Szczanieckiej. Każdy z tomów posiada spis treści i adnotację, przy którym życiorysie znajdują się drukowane portrety na papierze kredowym. Druk Piotra Laskauera i S-ki w Warszawie.

Album t.2. zawiera pieczęć podłużną Bibljoteka Publiczna im. Jana Zamoyskiego w Zamościu.

  1. Dzieje obyczajów w dawnej Polsce: wiek XVI-XVIII. [T.1-T.2.]/ Jan St. Bystroń prof. UJ, nakładem księgarni Trzaski, Everta i Michalskiego [t. 1 i t.2.], Warszawa, Krakowskie Przedmieście nr 13 Gmach Hotelu Europejskiego [t. 1][1933]. T. 1 zawiera 215 ilustracji zawartej w tekście, t. 2. 246 i po 32 tablice oddzielne tzw. wklejki. Drukowano w Drukarni Narodowej w Krakowie. Liczne ilustracje, w tym na osobnych tablicach. Nakład numerowany. T. 1 – nr 2200, t.2. nr 1322.

Jedna z najbardziej znana pozycja Jana Bystronia, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, historyka i etnografa. Tom 2 posiada odcisk przekreślonej pieczątki podłużnej Biblioteka Publiczna im. Jana Zamojskiego Koła Miłośników Książki w Zamościu, ul. Ratuszowa 1.

Wśród znajdujących się w kolekcji czasopism warte uwagi są:

– Książka: Miesięcznik poświęcony krytyce i bibliografii polskiej/ red. E. Wende; kier. Lit. Marian Massonius – Warszawa: E. Wende, 1901-1922.

– Świat i Życie: zarys encyklopedyczny współczesnej wiedzy i kultury. T.1-T.4/ red. Naczelny Zygmunt Łempicki; red. Anna Chorowiczowa – Lwów: Książnica – Atlas, 1933, 1934, 1935, 1936. Miesięcznik. Zawiera ilustracje i pieczęć introligatorską J[ana] Ogórkiewicza w Zamościu.

– Skamander: miesięcznik poetycki/ [red. Władysław Zawistowski] – Warszawa: Władysław Zawistowski, 1920-1939. Zawiera ilustracje i zdjęcia.

– Nowa Książka 1936: czasopismo poświęcone krytyce literackiej i naukowej oraz bibliografji/ pod red. Stanisława Lama – Warszawa: Wydaw. Księgarni Trzaska, Everta i Michalskiego, 1934-1939.

– Biesiada Literacka 1891, 1912: pismo literacko-polityczne ilustrowane, nr 1-26/ [red. Gracyan unger] – Warszawa: Gracyan Unger.

– Tygodnik Powszechny: pismo illustrowane wszelkim gałęziom literatury, nauce, sztuce, polityce poświęcony. Nr 6-52/ [red. F. Ehrenfeucht, H. Perzyński] – Warszawa: [K. Jasiński], 1880, 1881, 1882.

– Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne 1889: [tygodnik artystyczno-literacki]: wychodzi raz na tydzień z bezpłatnym dwutygodniowym dodatkiem nut. – Warszawa: A. Rajchman, 1884-1889.

– Świat Kobiety: czasopismo poświęcone modzie i sprawom kobiecym/ red. Janina Łada Walicka – Lwów: Księgarnia Polska B. Połonieckiego, 1923-1939.

– Krytyka Lekarska/ [redaktor i wydawca Zygmunt Kramsztyk]. – Warszawa: Zygmunt Kramsztyk, 1897-1905. Zawiera pieczęć: „Biblioteka Publiczna im. Jana Zamoyskiego” oraz warszawskiego „Gabinetu czytelniczego G.L. i K. Lichtańskich”

W kolekcji znajdują się również Kalendarze, m.in.:

– Ilustrowany kalendarz „Echa Polskiego” red. Roman Rom – Furmański, Franciszek Chmielowski, Łódź: Wydawnictwa Jana Stypułkowskiego 1939

– Kalendarz Polski 1947 Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik 1946

– Ochrona Przyrody: Organ Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Rocznik 15 – Kraków: Państwowa Rada Ochrony Przyrody 1935, 1936, 1937 pieczęć Stanisława Przybyłowicza, zamojskiego nauczyciela, działacza PTTK, zamordowanego w Dachau.

W zamojskich „eskach” oprócz książek polskojęzycznych, znajdują się pozycje w językach m.in. niemieckim, francuskim, rosyjskim i angielskim. Trafić można na ręczny wpis: Józef Pomarański oraz pieczątkę księgarni Lucjana Kąpickiego w Zamościu.

Wykaz tytułów: Agnieszka Szewczuk

Opracowano na podstawie zbiorów Książnicy Zamojskiej

Agnieszka Piela