Tomasz Antoni Zamoyski – VII ordynat, architekt i miłośnik sztuki ogrodowej

Tomasz Antoni urodził się w 1707 roku. Był najstarszym z sześciorga dzieci VI ordynata Michała Zdzisława Zamoyskiego i Anny Działyńskiej. Miał trzy starsze siostry: Ludwikę, Annę Teresę i Helenę oraz dwóch młodszych braci: Jana Jakuba i Andrzeja. Tomasz posiadał też młodszą przyrodnią siostrę Katarzynę, z drugiego małżeństwa ojca z Elżbietą Wiśniowiecką.

Odebrał staranne wykształcenie w kraju i za granicą. Po 18. roku życia odbył czteroletnią podróż po Europie (jak to było przyjęte w sferze magnackiej) ze swym preceptorem Francuzem Lefleure. Początkowo kształcił się w Akademii Rycerskiej w Legnicy, następnie przeniósł się do Pragi, gdzie pobierał prywatne lekcje m.in. architektury. Podróż objęła również Francję, Włochy i Austrię. Wszędzie interesował się architekturą. Czas jego nauk w Pradze splótł się z czasem kanonizacji św. Jana Nepomucena. Przebywając tam Tomasz Antoni ciężko zachorował. Powrót do zdrowia przyszedł po modlitwach skierowanych do św. Jana Nepomucena. Od tego czasu darzył Świętego szczególnym nabożeństwem.

Upowszechnił kult św. Jana Nepomucena na terenie ordynacji

Po niespodziewanej śmierci ojca w 1735  r. objął ordynację. W 1736 r. ożenił się z Marianną Łubieńską. Niestety, małżonka zmarła kilka dni po porodzie wraz z synkiem Janem Nepomucenem Antonim. Ożeniony powtórnie z Teresą Anielą Michowską (ślub odbył się w 1738 r.), doczekał się w 1739 r. upragnionego potomka – Klemensa Jerzego.

Para ordynacka darzyła szczególnym nabożeństwem św. Jana Napomucena, którego wstawiennictwu zawdzięczała narodziny syna. Dziękczynienie za otrzymane łaski było zapewne powodem wielu fundacji małżonków dedykowanych temu Świętemu. Należą do nich m.in.: wzniesienie drewnianego kościoła na Zamczysku pod Tomaszowem (świątynia nie dotrwała do naszych czasów), budowa ołtarza stiukowego w kaplicy św. Kazimierza w kolegiacie Zamojskiej z obrazem św. Jana Nepomucena, ołtarz ku czci św. Jan Nepomucena w kościele w Krzeszowie. W latach 1741 – 1747 Tomasz Antoni ufundował w Zwierzyńcu „kościół na wodzie” pw. św. Jana Nepomucena, który jest najcenniejszym zabytkiem miasteczka, budowlą podziwianą ze względu na piękno sylwetki i położenie. Budową kościoła interesowała się żona ordynata, on sam, wykształcony architekt, z pewnością, przeglądał, rozpatrywał i zatwierdzał projekty budowy kościoła. Nie wiadomo, kto był jego projektodawcą. Liczne fundacje Zamoyskiego ku czci Świętego, zapoczątkowały jego kult na terenie ordynacji.

Miłośnik sztuki ogrodowej

Pamiątką po VII ordynacie jest także pałac w Klemensowie (wybudowany w latach 1744 – 46), przy którym założony został jeden z większych w Polsce ogrodów, o powierzchni 20 ha. Później  następcy Tomasza Antoniego powiększyli go i przekształcili w stylu angielskim. Zamoyski miał ogrody także przy pałacu w Zamościu i w dobrach. W okresie powstawania budowli w Zwierzyńcu i Klemensowie VII Ordynat pisał traktat o ogrodnictwie. Jest to dzieło niedokończone, z wieloma niezapełnionymi stronami, czego powodem mogła być przedwczesna śmierć autora. Znajduje się ono w Bibliotece Narodowej, wśród rękopisów Ordynacji Zamojskiej. Ma okazały format, jest oprawne w skórę z wytłoczonym herbem jelita. Na pierwszej karcie znajduje się tytuł: „Ogrodnictwo” i rok powstania dzieła: 1744. Liczy 115 kart, lecz pismem i rysunkami zapełniono jedynie 30 stron. W księdze tekst jest przeplatany ilustracjami. Obejmuje przedmowę oraz trzy rozdziały, które stanowią obserwacje na temat: hodowli warzyw, hodowli kwiatów, hodowli i pielęgnacji drzew. Wśród ilustracji znajdują się projekty parterów kwater ogrodowych, ryciny parterów ogrodowych Daniela Marota, projekty planów ogrodów i projekt pałacyku ogrodowego. Z księgi dowiadujemy się jakie rośliny hodowano ponad 270 lat temu w ogrodach warzywnych, w sadach i na kwietnikach, a indeks nazw roślin ordynat sporządził w językach: łacińskim, polskim, greckim, włoskim, niemieckim, hiszpańskim, francuskim i arabskim.

Waśnie o majątek

Tomasz Antoni objął Ordynację, gdy ta znajdowała się w  trudnej sytuacji finansowej. Dobra ordynackie były tak zaniedbane i zadłużone, że na spłatę zadłużenia trzeba było obrócić kilkunastoletnie dochody z ordynacji. Dalsze poczynania ordynata położyły się cieniem na rodzinnych relacjach. Waśnie o majątek w rodzinie Zamoyskich opisał historyk Ludwik Glatman w książce „Sukcesorów imci pana ordynata Marcina Zamoyskiego spór o ordynację. (Przyczynek do dziejów ordynacji Zamojskiej z czasów saskich)”. Korzystając z niepełnoletności i nieobecności pobierających nauki Jana Jakuba i Andrzeja, ordynat przekupił sędziów Trybunału Lubelskiego i przerzucił całe zadłużenie na dobra dziedziczne Zamoyskich, a te zgodnie z werdyktem Trybunału przekazywał młodszym braciom. Wykręcał się też od spłacania długu ciotce Marii Dzieduszyckiej. Ta nie mogąc się doczekać na spłatę długu, całą sumę posagową ustąpiła pokrzywdzonym bratankom Janowi i Jędrzejowi. Zapisała im też posiadane dobra. Tomasz Antoni toczył w tym czasie także procesy z najstarszą siostrą Ludwiką (żoną Feliksa Ignacego Wielhorskiego) i najmłodszą przyrodnią Katarzyną (żoną Jana Karola Mniszcha). Procesy te dotyczyły ich posagów i zostały zakończone odpowiednio w 1742 i 1744 roku.  VII ordynat zmarł nie uregulowawszy jednak sporów z braćmi, którzy po bezpotomnej śmierci jego syna Klemensa (VIII ordynata) objęli kolejno ordynację.

VII ordynat od 1744 r. był wojewodą lubelskim. W 1746 r. został odznaczony, przez króla Augusta III, Orderem Orła Białego. Jego przedwczesna śmierć nadeszła 13 czerwca 1752 r. 

Opracowano na podstawie zbiorów Książnicy Zamojskiej, zasobów: Kolekcji Cyfrowej Polona i Cyfrowej Wypożyczalni Publikacji Naukowych Academica.

Magda Misztal

Wybrana bibliografia:

1. Glatman L., Sukcesorów imci pana ordynata Marcina Zamoyskiego spór o ordynację. (Przyczynek do dziejów ordynacji Zamojskiej z czasów saskich), Zamość, 1920 r.
2. Kozaczka M., Poczet Ordynatów Zamoyskich, Lublin 2009 r.
3. Feduszka J., Ród Zamoyskch herbu Jelita, Zamość 2022 r.
4. Matławska H., Zwierzyniec, Zwierzyniec 1991 r.
5. Żygawska-Szykuła A, Figury świętego Jana Nepomucena w Ordynacji Zamojskiej 1725-1944, Zamość 2016 r.
6. Zamoyski T. A, Ogrodnictwo, rękopis, Biblioteka Ordynacji Zamojskiej w Warszawie, Biblioteka Narodowa.
7. Kondraciuk P., Fundacje sakralne Zamoyskich w okresie baroku, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 2005 r., nr 1-2, str. 52-70.
8. Matławska H., Zamoyski o ogrodach, Tygodnik Zamojski, 1995 r., nr 14, s. 8-9.
9. Czubara K., Poczet ordynatów zamojskich. Tomasz Antoni Zamoyski, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 1987 r., nr 1, s. 17-19.
10. Kowalczyk J., Traktat o ogrodach Tomasza Antoniego Zamoyskiego z około 1750 r., Biuletyn Historii Sztuki, 2001 r., nr 1-4, str. 175 – 191.